Pausschap in ballingschap, deel II

Rome-Avignon, vice versa; de ontwikkeling van een schisma ⁰)

Het pauselijk schisma wordt geboren ¹)

 

4.Verwarde toestanden houden aan

De politieke strijd om de wereldlijke en de geestelijke macht in Europa en de rivaliteit tussen de staten en stadsstaten in Italië en de pauselijke staten, die in het begin van de 14^e eeuw de aanleiding vormden voor de verbanning van het pausdom naar Avignon, was zeventig jaar later niet minder geworden.

Het is onmogelijk om in een paar zinnen de verschrikkelijke toestanden te beschrijven die er heersten  in Italië, waar alles en iedereen met iedereen en alles in oorlog was. De hele wereld was aan het vechten. De situatie bracht een individu in actie die voorbestemd was om de katalysator van een nieuwe catastrofe te worden. Robert van Genève, de pauselijke gezant in Italië, was een kardinaal van vier en dertig jaar, die voor geen geweld terugschrok om de macht over het pauselijk erfdeel te heroveren en voor Italië ‘de Bloeddorstige Man’ en ‘de Slager van Cesena’ werd. We zullen hem later nog tegenkomen. Een kroniekschrijver in die dagen schreef: “de mensen geloven niet langer in de paus of kardinalen, want dit zijn dingen die het geloof verpletteren”. ^{(Tuchman, p.376)} Toen ook Rome zich aansloot bij de door Florence georganiseerde liga tegen de pauselijke staten was het duidelijk dat het voor het pausdom onmogelijk was om vanuit Avignon de macht over de pauselijke staten te handhaven. De gemoederen waren danig verhit. De paus deed Florence in de ban en Florence sloeg terug door de kerkelijke goederen te onteigenen en de lokale geestelijkheid te dwingen de kerken in weerwil van de ban open te houden. Het was niet langer vol te houden en gaf partijen redenen om de oorlog te willen beëindigen.

 

Sinds juni 1376 was Catharina van Siena in Avignon om de paus aan te sporen de hervorming van de Kerk aan te kondigen door terug te keren op de Heilige Stoel. “Zelfs als je in het verleden niet erg gelovig bent geweest, begin nu Christus te volgen, wiens plaatsbekleder je bent, en dat meen ik echt. En wees niet bang … Heb aandacht voor spirituele zaken door goede herders en heersers aan te stellen over de steden onder jouw jurisdictie…Bovenal stel je terugkeer naar Rome en het uitroepen van de kruistocht ^{( 2)}  niet langer uit”.^{(Eamon Duffy,p.127)}  ”Al het lijden onder de ‘woeste wolven’, van haar tijd en al het verlangen naar godsdienstige hervorming spraken door haar stem. Voor de meeste mensen betekende hervorming een bevrijding van de uitbuiting door de Kerk.[…]In de hogere gelederen werden de prelaten volledig in beslag genomen door bezittingen en wereldse ambten, ten gevolge waarvan de bisdommen werden verwaarloosd.[…] Alle tien geboden waren herleid tot één gebod:’Breng hier het geld’.” ^{(Tuchman, p.380)}

 

5. Terugkeer naar Rome

De oproep van de mystica en zieneres Catharina van Siena moest Gregorius XI er van overtuigen weerstand te bieden aan de druk van zijn kardinalen en van de Franse koning Karel V (1337-1380), die de paus in Avignon trachtten te houden, en om terug te keren naar Rome, naar het graf van Petrus.

In september 1376 vertrok Gregorius naar Rome, waar hij, gehinderd door een storm die zijn schip beschadigde en de onveilige wegen, pas in januari 1377 aankwam. In maart 1378 stierf hij. Hij had de aansporingen van de Franse kardinalen om naar Avignon terug te keren weerstaan omdat hij de dood had voelen naderen en in Rome wilde sterven, “opdat de verkiezingen voor een nieuwe paus aldaar zouden worden gehouden en het pausdom zou houden op de plaats waar het thuishoorde. Zijn achtenswaardige bedoeling verhaastte de crisis die de middeleeuwse Kerk onherstelbare schade zou toebrengen.” ^{(Tuchman, p.382)}

 

6. Een moeilijke keus en het begin van het schisma

“Roma lo volemo” ‘ Wij willen een Romein’ riep een dreigende en opdringende menigte toen de kardinalen het Vaticaan binnen gingen voor het conclaaf. De Romeinen waren bevreesd dat een Franse paus weer naar Avignon zou vertrekken.³) Onder de druk van het Romeinse volk kozen de zestien kardinalen – één Spanjaard, vier Italianen en elf Fransen – Bartolommeo Prignano, hoewel geen Romein, dan toch een Italiaan, bisschop van Bari, tot paus, die de naam Urbanus VI (1378-1389) aannam. “Als kardinaal was Urbanus een belangrijke bestuurder geweest, de regent van de pauselijke kanselarij te Avignon, en werd hij zeer gerespecteerd. Als paus bleek hij echter gewelddadig en arrogant te zijn; hij leed waarschijnlijk aan achtervolgingswaanzin. Niet in staat om hem te leiden of zelfs maar tegen hem op te kunnen, verwierpen de kardinalen hem. Minder dan zes maanden na Urbanus te hebben gekozen, ontvluchtten zij Rome, verklaarden Urbanus’ verkiezing ongeldig omdat zij gedwongen tot stand was gekomen en kozen een nieuwe paus uit hun midden. Omdat zij onder de gegeven omstandigheden naar een krachtig, besluitvaardig persoon zochten, deden zij een ongelofelijke keuze, Robert van Genève, ‘de Slager van Cesena’. Het grote schisma was begonnen. ^{(Tuchman,p.385-386; Eamon Duffy, p.127)}

 

7. Pausen en tegenpausen

(Wordt vervolgd)

 

⁰) Voor dit artikel is ruim gebruik gemaakt van teksten uit de geraadpleegde litteratuur

¹) Deel I:  zie “Maandblad voor de katholieken in Bennekom” van november 2010

²) De oproep tot het uitroepen van de kruistocht is opmerkelijk. Een kruistocht, waar ook Gregorius XI een voorstander van was, diende niet alleen om zich te verdedigen tegen de Turken, maar ook om Frankrijk en Engeland met elkaar te verzoenen en de huurlingen uit Europa te verwijderen. ^{(Tuchman, p.379)}

³) De aanwezigheid van een pauselijk hof was (is)  voor de stad Rome van groot economisch, cultureel en politiek belang.

 

Geraadpleegde literatuur:

– Hans Küng, Het christendom, bl.524-538. Nederlandse vertaling 2009, Uitgever Ten Have.

– Eamon Duffy, Saints & Sinners, a history of popes 1997, Nederlandse vertaling Heiligen en zondaars, Een geschiedenis van de pausen, Uitgeverij Ten Have.

– Barbara Tuchman, De waanzinnige veertiende eeuw, eenentwintigste druk 2010, De Arbeiderspers.

– Hans Kühner, Geschiedenis der pausen, Prisma Boeken, 1962, bl.101.

^–  Jean Favier, Les Papes d’Avignon, Fayard Paris 2006; Introduction